Râu hùm là một cây thuốc có phân bố rải rác khắp Châu Đại Dương, vùng nhiệt đới châu Á, châu Phi.
Tìm hiểu chung
Tên gọi, danh pháp
Tên Tiếng Việt: Râu hùm.
Tên khác: Phá lủa (Tày), Ngải rợm, Nưa, Cẩm địa la, Râu hùm hoa tía, Ping đô (Kdong), Cu dòm (Bana).
Tên khoa học: Tacca chantrieri Andre hoặc Tacca paxiana Limpr. Thuộc họ Râu hùm (Taccaceae).
Đặc điểm tự nhiên
Cây thuộc loài thân thảo, sống dai dưới tác động của tự nhiên. Thân rễ có hình gần trụ, mọc bò dài, trên rễ có đốt. Lá hình mác thuôn hoặc trái xoan bầu, chiều dài khoảng 50 cm, chiều rộng từ 20 cm đến 25 cm, có đầu nhọn, mặt trên lá có màu lục sẫm, nhẵn bóng, mặt dưới lá có ít lông nhỏ, mép lá nguyên, lượn sóng, gân nối rõ ở mặt dưới, cuống lá có bẹ, hình lòng máng, dài đến 30 cm.
Cụm hoa mọc trên thẳng hoặc cong thành tán, ngắn hơn lá, nhẵn hoặc có ít lông, có 4 lá bắc rộng, hình tim, không cuống, các lá này mọc đối chéo nhau, hai lá to đối chéo hai lá nhỏ, lá có màu lục, tía hoặc tím đen; lá bắc con dạng sợi dài cùng màu với lá chính, số lượng hoa từ 15 đến 20 cái mỗi cây, hoa có màu tím đen, bao hoa hình đấu gồm 6 thùy; 6 nhị, chỉ nhị đính vào giữa bao hoa, bầu hoa có hình nón ngựợc, có 6 cạnh nổi gò lên. Quả nang dài, màu đỏ tím, bên trong có hạt hình thận, có vân dọc. Hoa nở từ tháng 7 đến tháng 8, mùa quả từ tháng 9 đến tháng 10.
Cây râu hùm loài cây có hoa như mặt cọp
Hai dạng phổ biến của râu hùm trong tự nhiên là:
Dạng cây tím bao gồm: Cuống lá, cụm hoa và quả màu tím, 4 lá bắc xếp chéo chữ thập hoàn toàn.
Dạng cây xanh bao gồm: Cuống lá, cụm hoa và quả màu lục, 4 lá bắc chéo chữ thập không hoàn toàn, 2 lá bắc trong có phiến lệch xếp chổng lên nhau một phần.
Cây có công dụng tương tự với các cây sau đây: Phá lủa (Tacca subflabellata P.P. Ling et C.T. Ting)- cùng họ. Đây là loài mới được phát hiện ở Việt Nam. Hình thái của cây giống loài Tacca chantrieri Andr., chỉ khác là thân rễ lớn hơn, hai lá bẳc trong có hình quạt lớn, đỉnh tròn, chiều rộng lớn hơn chiều cao 1,5 – 2 lần, xếp chồng lên nhau tỉ lệ 1/3, bao hoa có 6 mảnh đồng đều.
Phân bố, thu hái, chế biến
Chi Tacca Forst et Forst f. có khoảng hơn 10 loài trên thế giới, là các cây thân thảo thường có màu xanh, có phần trên mặt đất lụi tàn hàng năm vào mùa đông. Chúng phân bố rải rác khắp vùng nhiệt đới châu Phi, châu Á, châu Đại Dương.
Ở Việt Nam, chi này có tổng cộng 6 loài, trong đó râu hùm là loài có diện tích phân bố lớn nhất. Theo thống kê chưa đầy đủ của Viện Dược liệu từ năm 1986, râu hùm đã phát hiện được ở 26 tỉnh trung du và miền núi. Vùng phân bố của cây chủ yếu tập trung ở các tỉnh miền núi từ Tây Nguyên trở ra, bao gồm Sơn La, Kon Tum, Gia Lai, Quảng Nam, Nghệ An, Quảng Bình, Ninh Bình, Thanh Hoá, Hoà Bình, Yên Bái, Tuyên Quang, Bắc Cạn, Thái Nguyên,…
Trên thế giới, vùng phân bố của râu hùm được xác định từ Nam Trung Quốc xuống khu vực Đông Dương và một số nước Đông Nam Á khác.
Râu hùm là loài cây ưa ẩm và ưa bóng, cây sẽ mọc rải rác hay tập trung thành từng đám dọc theo những bờ khe suối, dưới tán rừng, những nơi có bóng mát. Cây thảo ưa ẩm mọc xen kẽ với râu hùm gồm có vạn niên thanh rừng, thiên niên kiện, thu hải đường (Begonia spp.)…
Râu hùm mọc trên đất ẩm, đặc biệt ở vùng nhiều mùn với độ pH tầm 4,5 – 6,5. Cây ra hoa, kết quả hàng năm. Thông thường, trên mỗi cây sẽ có từ 1 đến 2 cụm hoa. 50% hoa sẽ kết quả.
Quả râu hùm khi già tự mở, hạt sẽ được đẩy ra ngoài. Từ hạt, với điều kiện thuận lợi, cây con sẽ được tạo thành, thời gian phù hợp thường vào khoảng tháng 4, tháng 5, cây sẽ phát triển tầm 3 năm rồi đơm hoa, kết quả.
Khả năng tái sinh dinh dưỡng của râu hùm thuộc dạng khỏe. Dùng một đoạn thân rễ vùi xuống đất đã có thể tạo thành một cây mới. Tỷ lệ nảy mầm của phần đầu mầm thân rễ sẽ đạt cao nhất (100%), với các phần khác tỷ lệ này sẽ giảm, hoặc không nảy mầm.
Sản lượng râu hùm ở Việt Nam có thể lên tới vài ngàn tấn. Dù không bị khai thác, nhưng nạn phá rừng cũng làm ảnh hưởng rất lớn đến môi trường sống của râu hùm.
Bộ phận sử dụng
Bộ phận sử dụng được của râu hùm là thân rễ. Thân rễ được thu hái quanh năm, sau đó rửa sạch, thái thành lát, và phơi khô.
Thành phần hoá học
Thành phần thân rễ chứa saponin steroid. Khi thủy phân, râu hùm sẽ tạo ra diosgenin, β sitosterol, taccaosid. (CA, 1981, 94 . 61731T; CA. 1984, 100.117830v).
Các saponin tồn tại trong cây chủ yếu dưới dạng furostanol (vòng F của khung steroid mở ), dưới tác dụng của men hoặc acid thủy phân, vòng F sẽ đóng lại và tạo thành dạng spirostanol ít phân cực hơn.
Công dụng
Theo y học cổ truyền
Râu hùm có vị đắng, cay, tính mát, có tác dụng thanh nhiệt, lý khí, chỉ thống, tuy nhiên tính độc của râu hùm cũng cần được lưu ý.
Theo y học hiện đại
Viện Dược liệu đã nghiên cứu chiết hoạt chất diosgenin từ thân rễ râu hùm. Sau đó dùng hoạt chất này để bán tổng hợp các thuốc steroid như thuốc chống viêm, thuốc nội tiết, thuốc cai đẻ, thuốc tăng đồng hóa. Những thuốc này có giá trị và thị phần tiêu thụ lớn.
Râu hùm là một thảo dược quý đã được sử dụng từ đời này sang đời khác như một thứ thần dược của núi rừng
Liều dùng & cách dùng
Thân rễ râu hùm được dùng làm thuốc chữa tê thấp.
Phơi khô 50g thân rễ râu hùm, sau đó giã nhỏ, rồi trộn với 30g bột bồ kết nướng giòn, sau khi trộn đều ngâm hỗn hợp này với 1/2 lít rượu trong 1 đến 2 tuần lễ, trong quá trình ngâm nhớ lâu lâu phải lắc đều. Rượu này xoa bóp vào chỗ tê đau.
Lưu ý: Không được uống rượu này.
Bài thuốc kinh nghiệm
Điều trị viêm dạ dày, đại tràng bằng cây râu hùm
Thái lát hoặc tán bột 20 g râu hùm, sau đó đun với 1 lít nước. Đun cạn, chỉ để phần chất lỏng còn khoảng 400 ml. Chia hỗn hợp thu được thành 3 lần, uống sau bữa ăn 30 phút.
Điều trị phụ nữ kinh nguyệt không đều
10 g củ râu hùm kết hợp với 15 g củ cỏ gấu. Sau đó, đun với 500 ml nước. Đun cạn, đến khi lượng chất lỏng chỉ còn 300 ml thì chia thành 3 lần, lưu ý uống trong ngày.
Điều trị cao huyết áp, mất ngủ
Củ râu hùm phơi khô tán bột, lấy tầm 20 g, sau đó hãm với 300 ml nước đun sôi để nguội, uống mỗi ngày, tốt nhất là buổi tối trước khi đi ngủ.
Điều trị đau thần kinh tọa, đau nhức mình mẩy (Củ râu hùm ngâm rượu).
Theo kinh nghiệm của người dân tộc Tày vùng Tây Bắc, râu hùm có thể điều trị đau nhức. Dùng củ của loài cây này ngâm rượu, ngâm một thời gian rồi uống. Cách ngâm và tỷ lệ ngâm cụ thể như sau:
3 kg củ tươi hoặc 1 kg củ phơi khô, đem ngâm với 4 lít rượu gạo loại ngon, thời gian ngâm 1 tháng. Rượu râu hùm sẽ có vị hơi đắng, nhưng bản chất là không quá khó uống. Rượu có công dụng giảm đau nhức vai gáy, lưng, phù hợp với những người hay đau nhức. Mỗi ngày nên uống khoảng 2 ly rượu râu hùm trong mỗi bữa ăn.
Cây râu hùm với bài thuốc cho phụ nữ kinh nguyệt không đều
Lưu ý
Do có tác dụng hạ huyết áp, nên những bệnh nhân bị huyết áp thấp không nên quá lạm dụng râu hùm hoặc chỉ nên dùng với liều lượng bằng một nửa liều so với người bình thường. Có thể thêm khoảng 3 lát gừng mỏng khi sử dụng các sản phẩm từ râu hùm để tránh hiện tượng tụt huyết áp.