Sài đất là loại thảo dược mọc hoang ở nhiều nơi, nhưng lại có nhiều tác dụng chữa bệnh không ngờ. Ngoài việc dùng như rau để ăn sống với thịt cá, Sài đất còn được biết đến với các tác dụng như thanh nhiệt, chữa rôm sảy, sốt cao, sốt xuất huyết, trị mụn, lở, chàm,…
Tìm hiểu chung
Tên gọi, danh pháp
Tên Tiếng Việt: Sài đất
Tên khác: Xoài đất; cúc nháp; húng trám
Tên khoa học: Wedelia calendulacea (L.) Less hay Wedelia chinensis (Osbeck) Merr, thuộc họ Cúc Asteraceae.
Có tên Húng trám vì khi vo, cây có mùi trám và được một số nơi dùng ăn sống như ăn rau húng. Người ta còn gọi là Ngổ núi vì cây giống cây rau ngổ lại mọc hoang trong núi. Tên Cúc nháp hay Cúc giáp vì hoa giống hoa cúc, lá và thân lại nham nháp.
Đặc điểm tự nhiên
Sài đất thuộc loại cây thảo, sống dai, đứng thẳng hay mọc bò, rễ trên thân mọc ra từ các đốt trên thân, nơi đất tốt có thể cao tới 50cm. Thân màu xanh, có lông trắng. Lá mọc đối, dính sát vào thân, gần như không có cuống, hình bầu dục, có răng cưa to và nông, có lông thô ở cả 2 mặt, mép có 1-3 răng cưa nông. Lá có 1 gân chính và 2 gân phụ gần như xuất phát từ 1 điểm ở phía cuống lá, nổi rõ ở mặt dưới lá. Hoa màu vàng tươi, xếp thành đầu ở nách lá hoặc ở ngọn cành, hoa nhìn xa hơi giống hoa cải nhưng kích thước lớn hơn. Cây ra hoa vào mùa hè. Quả bế nhỏ, không có lông.
Cây sài đất trong tự nhiên
Phân bố, thu hái, chế biến
Sài đất là cây của vùng Ấn Độ – Malaysia, mọc hoang và thường được trồng làm thuốc. Ở nước ta, sài đất chủ yếu mọc hoang nhiều ở các tỉnh miền Bắc. Thời gian gần đây, do ngày càng nhiều người biết được công dụng của loại thảo dược này nên nhiều nơi đã trồng Sài đất dùng làm thuốc.
Cách trồng Sài đất: Nên trồng cây nơi đất tốt, hơi ẩm, chọn những đoạn thân có rễ đem vùi xuống đất 2-3cm. Sau 1 tháng là có thể thu hoạch, tưới nước bón phân đầy đủ thì sau nửa tháng nửa là có thể thu hoạch đợt tiếp theo
Thu hái cây gần như quanh năm, chủ yếu vào mùa hè, lúc cây đang ra hoa.
Thu hái xong mang về rửa sạch, có thể dùng tươi hay phơi khô nhưng dạng tươi được dùng nhiều hơn vì thấy tác dụng tốt hơn dạng khô.
Sai đất được thu hái quanh năm
Bộ phận sử dụng
Sài đất dùng được toàn cây – Herba Wedeliae Chinensis.
Thành phần hoá học
Dịch ép cây Sài đất chứa dầu hòa tan 11,2%, hợp chất béo 29,7%, phytosterol 3,75%, caroten 1,14%, chlorophyl 3,75%, nhựa 44,9%, ngoài ra còn có đường, tanin, saponin, các chất có mucin, solice, pectin, lignin và các chất có cellulose.
Trong lá có wedelolacton C16H10C7 (tỷ lệ 0,05%) – vừa là 1 flavonoid vừa là 1 curcumin.
Còn có chứa tinh dầu và rất nhiều muối vô cơ.
Liều dùng & cách dùng
Sài đất hái mang về rửa sạch, có thể dùng tươi hay phơi khô, nhưng theo kinh nghiệm thì dùng tươi cho kết quả tốt hơn.
Dùng cây tươi: Giã cây tươi với 1 ít muối ăn, liều lượng dùng là 100g/ngày, thêm 100ml nước đun sôi để nguội. Vắt lấy nước dùng uống trong ngày, có thể chia thành 1 đến 2 lần uống. Phần bã có thể dùng đắp lên nơi sưng đau.
Có thể đem giã cho nát, sau đó vắt lấy nước, đem cô đặc thành cao dùng dán lên chỗ sưng đau.
Hoặc đơn giản hơn có thể lấy 1 lượng cây tươi cần thiết giã đắp, lấy nước rửa hay bôi. Dùng ngoài để chữa đinh nhọt, ghẻ lở, rôm sảy, sưng vú, sưng tấy ngoài da.
Dùng cây khô: Dùng 50g/ ngày, thêm nửa lít nước, sắc và cô cho đến khi còn khoảng 200ml, chia 1 hay 2 lần uống trong ngày. Thời gian điều trị thường khoảng 1 đến 2 ngày, nhiều nhất có thể đến 5, 7 ngày.
Bài thuốc kinh nghiệm
Dự phòng sởi hoặc bạch hầu
Dùng 15 – 30g cây khô, uống dạng thuốc sắc, dùng liên tục trong 3 ngày.
Bệnh ban độc, ban trái ở trẻ em, thường có biểu hiện sốt, nhức đầu, đặc biệt là sốt về chiều, về đêm, sốt xuất huyết
Sài đất 6g, Cỏ mực 4g, Trùn hổ (chế) 3 con, Thạch cao 2g, Nhãn lồng 4g, Bạc hà 4g. Ban đầu cho khoảng 600ml nước, sắc đến khi còn 200ml. Chia làm 3 lần uống trong ngày. Theo kinh nghiệm của người dân An Giang, khi trẻ khát nước, có thể dùng nước sắc này uống kết hợp với chanh đường tuỳ thích.
Chữa rôm sảy trẻ em
Sài đất đem vò nát, dùng pha nước tắm cho trẻ bị rôm sảy.
Chữa sốt cao
Sài đất 20 – 50g, đem giã nát, rồi pha với nước uống, phần bã dùng đắp lòng bàn chân.
Chữa sốt xuất huyết
Sài đất tươi 30g, củ sắn dây 20 g (có thể dùng lá sắn dây),kim ngân hoa 20g, lá trắc bá (sao đen) 20g, cam thảo đất 16g, hoa hòe (sao cháy) 16g. Sắc uống ngày một thang. Nếu sốt cao, khát nhiều, thì kết hợp thêm củ tóc tiên (mạch môn) 20g.
Chữa viêm tuyến vú
Sài đất 50g, thông thảo 20g, bồ công anh 20g, cam thảo đất 16g, kim ngân hoa 20g. Sắc uống ngày một thang.
Chữa viêm bàng quang
Sài đất tươi 30g, mã đề 20g, bồ công anh 20g, cam thảo đất 16g. Sắc ngày một thang, chia làm 3 lần uống.
Hỗ trợ chữa ung thư môn vị
Sài đất 30g, bán chi liên 30g và bạch hoa xà thiệt 30g. Sắc ngày một thang, chia làm 3 lần uống.
Chữa nhọt
Sài đất 30g, bồ công anh 20g, kim ngân hoa, lá 15g, khúc khắc (thổ phục linh) 10g. Sắc uống ngày một thang.
Chữa mụn, lở, chàm
Sài đất 30g, cam thảo đất 16g, kim ngân hoa, lá 15g, ké đầu ngựa 12g, khúc khắc 10g. Sắc uống ngày một thang. Sài đất giã nát, đắp lên mụn lở cũng rất công hiệu.