Xuyên khung được Đông y xem như một loại thảo dược quý có tác dụng chữa hậu sản, phong nhiệt, đau đầu, xuất huyết tử cung, hoa mắt, chóng mặt… Liều dùng 4 – 8g một ngày duới dạng sắc uống hoặc tán bột làm hoàn.
Tên khác: Dược cần, khung cùng, mã hàm cung, phủ khung, tây khung, hương thảo, xà ty thảo, giải mạc giaTên khoa học: Ligusticum striatumHọ: Hoa tán (Apiaceae)
Mô tả về cây xuyên khung
Đặc điểm cây thuốcXuyên khung là cây thân thảo có chiều cao chỉ khoảng 30 – 120cm, sống lâu nămThân đơn, ít khi đâm cành, toàn thân không có lông, phần gốc có lớp màng dạng sợi bao bọc, bảo vệ bên ngoài. Thân cây mọc thẳng, bên trong ruột là một lỗ rỗng. Bên ngoài thân có nhiều đường gân chạy theo chiều dọcLá màu xanh, mọc so le, dạng kép lông chim được tạo thành bởi 3 – 5 cặp lá chét. Cuống lá dài từ 9 – 17 cm, đầu dưới ôm vào thân. Dùng tay vò nhẹ thấy lá có mùi thơm.Hoa thường ra vào tháng 7 – 9 trong năm, chúng mọc thành tán ở ngay đầu cành, có kích thước dao động từ 6 – 7 cm.
Cánh hoa hình trứng ngược, màu trắng. Cuống tán dài cỡ 1 cm.Quả song bế, thuôn dài, hình trứngDược liệuCủ xuyên khung kích cỡ khoảng nắm tay, có vỏ ngoài màu đen vàng, nổi cục xù xì giống như nổi u bướu, hình khối bất định. Bên trong ruột màu vàng trắng, có vằn tròn. Sờ tay thấy chắc, nặng. Ngửi thấy mùi thơm, vị đắng cay, hơi tê nhẹ ở đầu lưỡi.Phân bốCây xuyên khung thường mọc trên các khu vực sườn đồi râm mát trong các khu rừng có độ cao khoảng 1.500-3.700 m so với mực nước biển. Đây là cây bản địa của Trung Quốc, chủ yếu được trồng ở Tây Bắc Vân Nam. Các giống xuyên khung được trồng tại Việt Nam, Ấn Độ hay Nepal là loài di thực.Ở nước ta, thảo dược này được tìm thấy ở các tỉnh như Hà Giang, Lào Cai, Hưng Yên hay Tam Đảo dạng mọc hoang hoặc được trồng đều có.
Bộ phận dùngCủ xuyên khung (còn gọi là thân rễ ) là bộ phận được sử dụng làm dược liệuThu hái – Sơ chếCủ xuyên khung thường được thu hoạch vào mùa thu hoặc mùa đông, từ tháng 10 đến tháng 12 hàng năm. Củ mang về cắt bỏ phần cổ sát thân cùng các rễ con. Rửa qua nhiều lần nước cho sạch đất cát. Sau đó phơi/sấy khô thu được dược liệu có tên là xuyên khung.Bào chế thuốcCó nhiều cách bào chế xuyên khung như sau:Lấy củ xuyên khung ngâm trong nước 60 phút. Sau đó tiếp tục ủ kín thêm 12 giờ cho mềm ra.
Thái thành những lát mỏng khoảng 1mm, đem phơi vài nắng cho khô.Thái củ xuyên khung thành những lát mỏng, đem ngâm với rượu theo tỷ lệ 640g : 8 lít rượu. Sao trên lửa nhỏ cho đến khi nguyên liệu hơi chuyển qua màu đen. Để nguội dùng dần.Ngâm củ xuyên khung trong nước rồi vớt ra, ủ mềm, thái phiến mỏng phơi khô. Để sống hoặc ngâm rượuRửa củ xuyên khung cho sạch, sau đó ủ 2 -3 ngày cho mềm, thái lát mỏng 1 – 2 mm, làm khô bằng cách phơi nắng hoặc sấy lửa nhỏ ở nhiệt độ 40 – 50 độ.
Khi dùng sao qua cho thơm hoặc tẩm rượu để một đêm rồi sao sơ.Bảo quảnĐể nơi mát mẻ, tránh chỗ ẩm ướt hoặc có ánh nắngThành phần hóa họcPhân tích củ xuyên khung, các nhà nghiên cứu tìm thấy nhiều hoạt chất như:AncaloidProtocatechuic acidSaponinChuanxiongzine1-Hydroxy-1-3-Methoxy-4-hydroxyphenyl ethanePerlolyrineIndolePhytochemistryHydroxybenzoic acidTetramethylpyrazine1-5-Hydroxymethyl-2-Furyl-9H-pyridoWallichilideTetramethylpyrazine3-Butylidene-7-Hydroxyphthalide3-ButylidenephthalideLigustilideTetramethylpyrazine4-Hydroxy-3-Methoxy styreneProtocatechuic acidCoffeic acid…
Vị thuốc xuyên khung
Củ xuyên khung có nhiều tác dụng trị bệnhTính vịXuyên khung vị đắng, cay, hơi ngọt, tính ấmQuy kinh: Can, Đởm, Tỳ, Tam TiêuTác dụng dược lý và chủ trịNghiên cứu cho thấy xuyên khung có tác dụng ức chế đối với một số loại vi khuẩn gây bệnh như thương hàn, vi khuẩn tả hay Shigella sonnei. Điều này cho thấy dược liệu có tính kháng khuẩn, kháng sinh.Đối với hệ thần kinh, xuyên khung có tác dụng an thần, gây ngủ khi thử nghiệm trên chuột. Ở hệ tim mạch, dược liệu này có tác dụng làm tăng co bóp hoặc giảm nhịp tim ở ếch, cóc, kích thích lưu thông tuần hoàn máu não và làm hạ huyết áp kéo dài do tác dụng của chất Ancaloid.
Ngoài ra xuyên khung còn thể hiện khả năng chống đông máu, làm ngưng tập tiểu cầu và ức chế co bóp tử cung.Theo Đông y, xuyên khung có tác dụng bổ huyết, nhuận táo, khai uất, khu phong, chỉ thống, nhuận Can, khứ phong. Chủ trị đau đầu, đau khớp, rối loạn kinh nguyệt, đau bụng kinh, căng tức ngực sườn, sản hậu, liệt nửa người do tai biến…Cách dùng và liều lượngDùng độc vị hoặc kết hợp cùng các thảo dược khác sắc uống, làm hoàn. Liều dùng thông thường là 4 – 8g/ngày.
Bài thuốc sử dụng xuyên khung
1. Chữa hậu sản, huyết khối tĩnh mạchChuẩn bị 20g xuyên khung, 40g tần quy, 8g giả tô (kinh giới)Giả tô đem sao đenĐem tất cả sắc uống mỗi ngày một thang2. Chữa nhức đầu, phong nhiệtDùng 8g trà diệp kết hợp với 4g xuyên khung Sắc lấy 200ml nước chia 3 lần uống trong ngày3. Chữa chảy máu tử cungChuẩn bị 25g xuyên khung, 30ml rượu trắng, 250ml nước lọcĐem xuyên khung ngâm với nước và rượu trong 60 phútTiềm hỗn hợp trên lửa nhỏChắt nước chia làm 2 lần uốngSau vài ngày khi đã cầm được máu thì giảm liều xuống và tiếp tục duy trì dùng trong 8 – 12 ngày để trị khỏi bệnh.
4. Chữa đau nửa đầu+ Cách 1:Lấy xuyên khung nghiền thành bột mịn, cất vào lọ đậy nắp kín lại dùng dầnMỗi lần lấy 6g bột hòa với nước sôi và một ít rượu uốngMỗi ngày dùng 2 – 3 lần+ Cách 2:Xuyên khung tán bộtKhi dùng lấy 4 – 6g pha với nước chè, uống ngày 2 lần5. Điều trị đau nhức toàn thânChuẩn bị một thang thuốc gồm xuyên khung, bạc hà mỗi vị 6g; tế tân, cam thảo mỗi vị 4g; phòng phong, kinh giới, bạch chỉ mỗi vị 12g.Nấu nước uống nhiều lần trong ngày thay cho trà6. Khắc phục chứng hôi miệngLấy 1 nắm xuyên khung nấu nướcChờ cho nước nguội lấy ngậm và xúc miệng mỗi ngày vài lần7.
Hạ huyết áp, chữa bệnh ở động mạch vành, bệnh tắc mạch máu nãoDùng 10g xuyên khung sắc với 500ml nước trong khoảng 30 phútGạn thuốc chia 3 lần uống trong ngày8. Chữa đau đầu do ảnh hưởng của bệnh cao huyết áp, xơ vữa động mạch hay các vấn đề liên quan đến mạch máu thần kinhDùng 12g xuyên khung, 12g củ chóc, 20g bạch biển đậu (sao) sắc lấy nước, bỏ bãTiếp tục cho 60g thịt lạc lợn vào hầm chínNêm nếm gia vị, dọn ra ăn hết 1 lần9. Loại bỏ sạch sản dịch sau sinhChuẩn bị: 12g xuyên khung, 32g vân quy, 2g cầm kê thiệt thảo, 14 nhân hạt đào, 2g hoắc hươngNấu tất cả với 1 lít nước uống hết trong ngày10.
Trị đau đầu, đau nhức mình mẩy do ngoại cảm phong tà, đau nhức xương khớp do phong thấp+ Cách 1:Dùng xuyên khung và bạch hà mỗi vị 6g; bạch chỉ, kinh giới và phòng phong mỗi vị 12g, cam thảo 4g, khương hoạt 8g; kim bồn thảo 3g tán thành bộtKhi dùng lấy 4g pha chung với nước chè uống + Cách 2:Chuẩn bị xuyên khung và cương tằm mỗi vị 6g, nữ tiết và thạch cao sống mỗi loại 12gTán thuốc thành bột pha nước ấm uống hoặc sắc uống giúp giảm đau đầu do phong nhiệt11. Trị đau tức ngực, đau bụng ở phụ nữ sau sinhNguyên liệu cần có gồm: Xuyên khung, mộc hương, tần quy, nhân hạt đào, quế tâm mỗi loại 40gTán thành bột mịn bảo quản trong hũ kínMỗi lần lấy 4g uống chung với rượu nóng12. Trị căng tức ngực sườn+
Cách 1: Lấy 8 – 10g xuyên khung, mã kế, củ gấu, lục khúc, tiên chi (sao) Tán thuốc thành bột uống với nước ấm ngày 1 lần+ Cách 2:Dùng hồng hoa và xuyên khung mỗi vị 6g, chỉ xác, quy vĩ mỗi vị 10g, hương phụ, đào nhân, thanh bì mỗi vị 8g.Cho tất cả vào ấm sắc với nửa nước nửa rượu uống 3 – 4 lần trong ngày.13. Chữa chóng mặt, nhức đầu, đổ nhiều mồ hôi, ngực ứ đàm ẩmDùng 640g xuyên khung, 160g thần thảoTán 2 vị trên thành bột mịn, trộn chung với mật vo viên hoànMỗi lần uống 8 – 12g cùng nước trà14. Điều trị bệnh viêm cột sống phì đại, gai gót chânLấy xuyên khung tán thành bộtBỏ thuốc vào trong bọc lót vào khu vực bị bệnh. Trường hợp bị gai gót chân có thể đặt vào trong giàyQua ngày hôm sau thay thuốc mớiDùng 5 – 10 ngày liên tục tình trạng đau sẽ được cải thiện15. Trị sưng đỏ mắt, hạ sốt cho trẻ emKết hợp xuyên khung, bạc hà, huyền minh phàn mỗi vị 6gNghiền nhỏ, lấy một ít bột thuốc cho trẻ hít vào mũi16.
Chữa đau bụng trong những ngày hành kinhDùng 8g xuyên khung, vân quy và bạch thược mỗi vị 10g, thoát hạch nhân và hồng hoa mỗi vị 6gSắc uống mỗi ngày 1 thang trong kì hành kinh để giảm cơn đau17. Làm giảm các triệu chứng bệnh loãng xươngDùng 100g xuyên khung nghiền thành bột, sao nóngBọc thuốc vào một miếng vải đắp vào chỗ bị đau mỗi ngày 3 – 4 lần.18. Trị u nhọtXuyên khung nghiền thành bột mịn trộn với cam phấn và một ít dầu mèThoa hỗn hợp vào khu vực bị mụn nhọt giúp giảm sưng đau19. Điều trị rối loạn kinh nguyệt, sót nhau thaiLấy 10g xuyên khung, 15g dã thiên ma, 10g đương quy, 10g dư dung, 8g sung úy tử.
Nấu nước uống hàng ngày20. Trị chứng chóng mặt, hoa mắtDùng xuyên khung và hòe tử mỗi vị 31gĐem cả 2 nghiền nhỏ. Mỗi lần lấy 9g uống chung với nước trà21. Trị đau đầu ở phụ nữ sau sinhDùng 6g xuyên khung, 6g thiên thai ô dượcNghiền bột, uống chung với nước ép từ cây hành22. Hỗ trợ điều trị bệnh tai biến mạch máu nãoChuẩn bị các vị gồm: Xuyên khung, mộc bản thảo, đương quy, địa hoàng, thoát hạch anh nhi, hồng hoa, chỉ xác, trúc diệp sài hồ, phù hổ, cỏ xước, cam thảo. Dùng với số lượng bằng nhauTán các vị trên thành bột mịnKhi dùng lấy 1-1,5g uống với nước lọc23.
Trị phong thấp gây viêm khớp, sốt, đau nhức xương khớp, ớn lạnh trong ngườiDùng ngưu tất, xuyên khung và bạch chỉ mỗi vị 12g, hoàng đằng 8gĐem tất cả nấu nước uống trong ngày.24. Trị nôn ói, ứ nước ở bụng, hông sườn trướngDùng 40g xuyên khung và 40g tam lăngTán thuốc thành bột. Khi dùng lấy 8g uống cùng nước sắc thông bạch25. Chữa đau ngựcDùng 1 củ xuyên khung có kích thước lớn đem sấy với rượuTùy theo thời gian mắc bệnh mà dùng liều lượng phù hợp. Thông thương người bệnh 1 năm sẽ dùng 1 củ, 2 năm thì cộng thêm 1 củ và cứ như vậy tăng dần theo số năm bị bệnh.26. Chữa tổn thương thai khí, thai chất lưu, cấm khẩu, ra máu dơ ở phụ nữ mang thai 5 – 7 thángDùng 160g xuyên khung và 240g vân quyTán thành bột, uống mỗi lần 8g x 3 lần/ngày27. Chữa đau thần kinh tam thoaChuẩn bị 30g xuyên khung, 8g tần quy, 8g huyết căn, 8g bạch thược, 8g bắc sài hồ, 8g đỗ phụ, 8g bạch chỉ, 8g đỗ bá, 8g thuyền thoái, 8g hàn hánSắc uống ngày 1 thang
Lưu ý khi sử dụng xuyên khung
– Những ai không nên dùng xuyên khung?Kiêng dùng thảo dược này trong các trường hợp:Có tiền sử bị dị ứng với xuyên khung hoặc một trong các thành phần của dược liệuNgười có thể âm hư hỏa vượngBị đàm do hen suyễn, khí thăngKhô miệng, khô họng, ra mồ hôi trộm vào ban đêm, phiền táoĐầy bụng, chán ăn, Tỳ hư, thể khí uất hóa hỏaNgười bị ra nhiều máu trong kỳ kinh nguyệtĐối tượng đang gặp các vấn đề về nội tạng, xuất huyếtPhụ nữ mang thai cần thông qua ý kiến thầy thuốc trước khi dùng– Tương tác thuốc:
Xuyên khung hợp với bạch chỉ nên thường được dùng làm thuốc dẫn cho nhauKiêng kị phối hợp chung với các vị thuốc như: Hoàng kỳ, hoạt thạch, sơn thù, hoàng liên, tiêu thạch, lang độcNgoài ra, xuyên khung có thể tương tác với một số loại thuốc tây, thảo mộc hay thực phẩm bảo vệ sức khỏe. Hỏi ý kiến thầy thuốc trước khi dùng để được tư vấn thêm về những thứ có thể tương tác với thảo dược này.– Tác dụng phụ:Theo Phẩm Hối Tinh Nghĩa, việc sử dụng xuyên khung kéo dài có thể làm mất chân khí. Vì vậy khi có bệnh bạn nên đi khám và tuân thủ dùng thuốc theo đúng liều lượng, thời gian được bác sĩ khuyến cáo.